Essay Competition 2015/6 Tuailai Vaikhat ah
Taang a tuan a i pi ipute’n ana luahna gam, I pianna gam, I khanletna gam leh I teena mun khovel ah mun lian lou chik himahleh ei adiing in, a let a neu thu hiam, a siat a hoih thu hiam a ngaihdau mai mai theih hilou hi. Aziak ahihleh, ei, a sung a teeng mite a di’n poimawhna liantak nei hi. khovel mit a et in, I neih sun sun uh ahi. I gam ahi hi. Mite’n hon muhneu sak mah leh ei a di’n it in a it huai a, deih in a huai huai tun tun hi. I zuun zel diing a, I zeem diing a, nikhat tuh a hong pallun ngei dia, khangsawnte’n nuam sa in zaila in awi awita ding uhi. Diktatna leh I gam a tuam khenkhiak theih ahikei a, tua mah bang in I gam leh a sung a teeng eite leng khenkhiak theih ahihlouh man in, zatak a gen in’diktatna’ I chih in I gam sung genna hilou theilou hi. Diktatna ziak in I gam, gam nuam I suah ngei ding chih I gingta hi.
Ahihhang in hiai bang dinmun, a tung a i thupi mah bang in ‘diktatna’ lou in chik mah chiang in I palhsuah ngeikei ding hi. Diktatna I chih in a huap a lian a, sahkhua sung kia leng hilou in, vaai chiteng ah, I suulnung ah gah tuam tuam muh theih hi. Diktatna gah tampi I loh lai in, diktatlouhna gah leng I gam in kiguih lawhta hi. Tulai ngial ngial ading in, I sahkhaw vai veng mah mah a, himahleh I gam vaai ah kikaih-awkna dinmun a om lel lel I hi diam I chi hi. Bangteng hileh I nnasep gah mah ahi chih iki theihmhawh khembawl hetlouh a, pannaksem a I lak ding ahi hi. Newton Law of Motion in a gen bang in “every action has equal and opposite reaction” chih bang in I nnasep gah, adikte, adik a mukik in, adikloute a diklou mah a mukik I hihman in, mimal hi in heutu hita le hang I pilvan kiukiau na ding tampi om diing hi. Deihtakna ziak a pilvang zoulou sek I hihman in, thupil in ‘experience is a teacher’ achih bang in a paisate’ hon sinsaktu hong hitaleh a ut huai mah mah hi. Pathian mah mapitu a I zat kei leh zaw, ei mihingte kilampial pah pah hi. Bukimna na ni, lei ah tung ngei kei venchin, himahleh ahoih pen pen di in sem in bawl le bukimna bul ahipah hi. Huai ding in Pathian kimapisak le, huaimah diktatna toh hong ki zawitawn ding hi.
Sahkhua leh Gamsung vai, bang chiang hiam ah ki tuamna om mah leh, aki ton hel hel(parelle) a paikhawm ahi hi. Khat paihkhiak a akhat kia a belh chih hi theilou hi. Eisung(zogam) et in sahkhua I zuih ah I hoih a, lam chi tuam tuam a I masawnnate bang phat huai mah mah uhi. Sinsakna kipatna ahihmah bang in Siamsinna innte’ in naktak in tuni chiang in hon khek ta hi. Ahoih hun tawkta, khol tani chih na di bel a omkei. Alehlam tak ah, a lungzin huai mah mah khat tuh I gam vai leh I sahkhua kikal kigamla lua, kikhe lua, apawimawh pipente lak a khat hinazenpi mi muanhuai leh pil pi pi tampite kibual nuam lou mawk hi hang. Joshua, Danial, David, Ezekiel, Nehemia leh midangtampite le Bible a i muh bang in gamthu ah dinmun liantak nei ngen ahi uhi. Nehemia I sim leh agam a it dan I muthei hi. Kap leh ann ngawl zen a Jerusalem Kulhbang kisesa lam thakna dia thum a, pan alaak dan leh a puaknat leh awlmawh thu duaisan lou in gen hi. (Nehemia 1:4).
A tanchin kigentam kholkei mahleh hichi bang a kap leh ann ngawl a thum thei mihing tuh veina liantak nei ahih chiang mah mah hi. “…kapi kapute kivuina mun ki sesa lamthuak nuam kahi..” chi a a genin a khang khang a aluahna gam uh a it dan hon lak hi. (Nehemia 2:5). I gam itlou i omkei ding a, himahleh it didan lamhaih gawp I hita hiam I chi hi. Sahkhaw mi mah mah a, I gam I kitheihmawh bawl leh I kilamthakna ding tampi omlai hiding chihna ahi. Sahkhaw sung ah bel, khovel koi mun koi lak hita le zong, koi gindan ngaihdan leh orthodox taktak nei himahl le’ng, amau sahkhua mohpaihtu hiam leh hetkha ding khovel ah kuaman thilbawllou ahihman in mite ataangpi in diktat, ban ah, ginom uh a, nekguuk taak guk vai gendi omlou chi leng I khial lawm lawm kei ding hi. Sahkhua khat peuh peuh ahoih un, a bukim uh chi dek I hi pah tuan kei a, politics leh sahkhua neukhah I buukkakna ahizaw hi. Abiik in Judaism, Islam leh Christianity gindan zuite mikuulmut mah mah, aziak ahihleh sahkhaw laibu sim sim, suut suut ban ah naupang chik lai a kipan pichin dong tamalou a sinsak mite ahihman un mahni ginna ah a kip un a taakmah mah uhi. Tua hang in sahkhaw vaai ah diktatna I chih mite’n bangchiang hiam bek nei uhi. Aleh lam a bel sahkho sinsakna lau huai pipi(himahleh amau a dia dik) bel a om law tham hi. Ahihleh Sahkhua a diktat a bang chi dan a gamvai/politiks ahihchiang a lampial kha pahpah I hi diam chih ngaihtuah tham mah mah hi. Khemna lam tuam tuam ah, kilawmtak in hong pai a, mihing hihtheihna in dou haksa mahleh Pathian toh pang in I zou thei hi. Mimal siatna: innkuan siatna: innkuan siatna, I gam siatna ahi. Siatna tuh manthatna ahinawn hi. Kilamthak na ding, bawllem meng meng ding tampi a om ding hi.
1. DIKTATNA A KI BULPHUH: Naupang lai, lungsim siangthou tak put lai apan chitheh bang a diktana lungtang a theh lut ding ahi. Ei society et in tua bang chiindan neite I hi ua, I hampha mah mah uhi. Ahihhang in lah tampite, naupang chik akipan siatna tuam tuam lampi zui in I pial kha pah nak uhi. Nu le pa sinsakna, sinsakna lak a, a primary hidi hinapi in a nihna a thumna khawng a apan chiang in lampial I hi diam. Apostol Paul in Timothi kiang a alai khak I sim bang in “ginna tak tak nang mah a om, huai ginna tuh…” (II Timothy 1:5) chi in a saungtute, api Loisi leh anu Iunisite’ a kawkzaw hi. Huaiziak in diktatna thu neulai a chituh poimawh ahihdan hon musak hi. Huchi kia in a hun kei a, I chituh dawn hia, ahihkei leh, adawt nung a khang hoih jel na hiam chihte etkai ngai lailai hi. Haichi kituh pen zaleen ahihman in a ut na lam lam zui thei hi. Himahleh, a thunun zou zaw, a luma vot, avak a mial leh factor tuam tuam akim a akianga omte toh ki bawllem/adjust in seleh pha leh a dawt/pou nung tua lampi zui in khanlam hon manawh ta hi. Hiai hih Natural Law leng ahi a, tuaziak in hinna nei thilsiam chituam tuamte ah leng dik hi. Kiim leh kiang in thilsiamte tung ah dinmun lianpi nei hi. Ahi a, a hoih lam sang in a se lam in hon khim zoupah a, thilsia bawl/hih a lampi nop a, baih le baih lam hi. Tuaziak in thisiamte ading in I kim I kiang in le thu paw pha(hoih) mah mah hi. Thilsiamte khat peuh peuh in I muh, I zak, huaite kideih a, hoih kisa in, huchi in hon thunun himai hi. I hinna thil chituam tuam in het a, koi lam lam hiam lampi tawn a I pai lai in hiai diktana koi ah I koih a chih thei leng I damna ding ahi hi. Diktatna gah atou a, alim a, dahna sang in kipahna ahizaw hi. Thuakna lou in, nuam tak a ngah ding ahikholkei.
2. BANGZIAK A DIKTANA A KIBULPHUH DING?Ki etkual thak apawimawh ziak in kibulphuh nawn ngai hi. Atom a gen in kibulphuhna I chih I hindan luite apan kibawl dik thak ding chihna ahi hi. Khovel ah I hong piang a, I hong khanglian a, huchi in mipiching I hongsuak hi. I dam nak leh mailam nawt kihi den a, sai di mah, bawl di mah atam hi. I hinkhua ading a poimawh neuh neuh a tamziak in tua I poimawhte vaisai lou thei kihi mawk lou hi. Pathian in thilsiamte lak ah mihingte a tuam deuh a honna bawl hiven, nung le ma, vei letak, hun paisa, hun om lel leh hong om jel di hunte khenkak thei ding in hon siam hi. Mihingte hong pil deuhdeuh in, civilsation khat akipan adang tampi paikheng in, tu ni chiang in khovel a mite pil in siamna leh theihna sang mah mah hi. Khawl/Technology, Politics/Gamthu, Damtheihna/Health, Nekletak/Economy, Suina/Science, Music/Tumging, Literature leh Arts/Pau leh a noihte, Religion (sahkhua) leh adang dangte ei mihingte’n I nutsiat theih mawk hilou hi. Tuate lak ah diktatna kizatlouhna omlou hi. Mihing in thilkhat peuh peuh I hetkhak I saikhakte’ I khutma om hi. Tua in I gamtatnate sel naksang in hon puangkhia hi. Abiik in I gam tung ah itna neih ding ahi. Lungsim siangthoutak pu a, adik a tang a I khut a thil omte I sai ding ahi. I gam a it huai na ahihleh atom a gen in lam tuam tuam a ‘hinna” hon petu ahi.
Diktatna gah vualzawlna ahi chih I thei. I diktat theihna din veina kia hilou in, thuakna, tanna, vuallelhna bang I tuak ding a, nopna sang in dahna I tuak ding hi. A gah awl a hong kilangh ding bang le hikha ding hi. A lehlam tak ah bel hon lampial mangsak theitu ding sumlem a tam ding hi. Thudik tuh lamsau a pai a, hentom in omkha sek mah leh amang theikei ding hi. Akhonung in leng diktatna ma a mang kei ding hi. Hiai I gen chiang in kua hiam midang kawk hilou in ei mah leh eimah kikawk I hi zaw hi. Makaite’ Pathian in mipi leh mimalte sang a dinmun poimawh zaw apiak ahihmah bang un, asep hoih uh, mipi leh gam damna ahi.
3. DIKTATNA LEH MAKAITE: Mihingte Makai omlou a nungta theilou I hi uhi. Makai di omlou chi a Makai neihlouh thil hithei hilou hi. Aziak ahihleh Makai omlouhna mun ah mipte lampial lou theilou hi. Makai I chih lamhilhtu ahi a, hilhtu ding muanhuai taktak, lungpi gel thei Pathian in hon pia a, 1910 nung a khovak mupan himah le hang lam tuam tuam ah I masawn nak mah mah uhi. Tua bang a, I masawnna lam ah I maihkhak bang, nelsiah khak bang a om ding a, ki enpha thak in diktatna toh kilamthak le’ng bang a pawina a om dia? Ahia a, Makai di bang le Pathian it mi ahih ding ahi. “..Simon, nang kei non it hia, He, kon it Toupa..” chia Jesu’ dotna Simon in a dawng chiang in “ka belamte ching in” chi hi. (Johan 21:18). Makai, Pathian a kinga mi, Pathian kiang a thummi pawimawh hi. Huchibang mite mah diktat uhi. A mangbat huai mahmah khat ahihleh makai (hoih) omlouhna mun ah dan palsatna, kibalna, kigalna, kimuan louhnate a om nak hi. Aziak ahihleh makai dinmun lian lua hi. I thumpih ban ah I nungthuap gige ding uh ahi hi. Makai khut a nnapi teng, nnalian teng leh maphut/malak di teng kinga vek hi. A nuam leng ahikei hial ding hi. Zatak a en a, diktat kawm a I ki pi in tuh Pathian in hon vualzawl na lou ding hiam? Diktat le bangmah lauh ding om lou hi. Makaite diktatna mipite tung ah gahsuah zel hi.
Khupna: Bang bang ah kilamthakna ding I nei a chih kivel a, I nung I ma enchian in, I damna ding, i gam damna ding, I khotang hoihzawk na ding leh a touna ding in pan I la thak kei diing a hiam, Sanggam? Pathian in amau leh amau kipan pihte panpih zel hi.

