(views, since 1970s, development, corruption, political systems, tribes, observations)
“If you don’t vote, you lose the right to complain” George Carlin in ana gen pen ei a dia applicable lou ahihlam theih tuak mahmah.
—————————————————–
Mipi Vaihawmna gam a teeng ihih mah bang un kum 18 akipan a tunglam siahsiah in Palaai teel theihna daan in right ‘tanvou’ hon pia hi. Palaai ichih chiang in i sik a solkal a ding diing mi genna hi a, amaute tungtawn in, gamsung vaai kihawm in kisai hi. Vaihawmna ichih leuleu chiang in mihingte adiing a, a loutheilou; hon khaikhawmtu ahihban ah mihingte vaaite, a venna ding a vaaisaina ahi hi, tua pen Politics Khuukpi hitazen hi, ‘Dirty Game’ chih bang, ahihkeileh, “Last Resort of the Scoundrels’1 chih in le om hi. Tuni a i gen ut bel, hiai a tung a definition kipete gen ut pen a nei chih zong hipah zen samlou in, politics bang hi a, bang teng huap hi hiam chihte saulou chik, lungsim tawng hon phutettette kikum leng chi ihi. Lunglut tuntun chih hizen kei leng zong, awlmawhna leh toh saaulou i zial suk ding. 😂
Hun sawtpi akipan i gam ah, abiik in eilak ah election, thil sousang tak ana hi gige a, sihna, liam le baaina, leh khotang kibalna tuntu ana hilaizang hi. Politics i chih hon tanvaktu di khat hile kilawmtak, Bible in ‘tanchin hoih hon tunte khe kilawm hina tel e” a chih bang in ‘politics hontunte’ khe kilawm hina tel e’ chih ut huai veve hi. Tanchin hoihbu toh hong kitonkhawm hina zenpi. Hiai toh kisai Colonial political aganda leh missionary agendate denchia igen chet sawm ding.
Election kihahbuaipih a Politics kingaihtuah taktak khanon lou, NektawmPolitics tan khawng keleu hilekilawm hi. Mipite’n le mimal a banghiam muhna di chiang lel en kibang hi. A politics taktak sai kha ngellou ihih leh thilpoi mahmah leh, khangsawn tusawnte’n mawh hon mawhtan na ding uh hi thei hi. Nektawm politics in sawt hon tunpih kei ding, chiang ni. Makaite mah mah in le, mipite pi dik sawm in, mipi’n makaite pidik chih omthei taktak lou ahihna ah, banah, makai ichih mipite maphu ding a kiteel hibuang in, golhgukna leh khutthemnei tak a nna sep ding uh hizenzen lou hi. Chihtakna leh gamitna (gam itna ichih mipite itna) kichian neiloupi in zaw, thelthang gaiding hi hang. Ahi a, makaihna nna ichih zong thilneep ahi zen zen kei ding. Good leadership taang a tuan a i gam in ana taksap gige ahi a, a, a poi chih kan gen ding a om kei. Tualou in “…a mipite mahmah le kimawh” chihna bang a tam a, huai ichih di leh bang ding a makai kiteelteel ihia chih ut huai hi. Simtatna mipite tung a bung kik lel ding ihih louh ding ahi. Mipite amawh a khelh uh leh zong, a bawldik thei dikhop a, makai in lungpi a gel ding ahihlai in, hon sehkhentu lel ahih khak ding lau huai hi. Mipite le mawh ichih leh diktatlouhna zahkhuhtu lel kihi thei hi. Zogam Mosi-Zogam Gandhi ding piangnailou hitakpi mah hiam?
Huchi kawmkar ah sahkhaw vaaite ah veng chikhat in veng hi, makai hoihpi pi, lungpi gel theitak tak tampi i neithei uhi. Politics ngainep deuh mah le ihikha ding e, ahihkei leh Pathian gamna sepna dan a ngailou, tua dan ahihleh tuh Politiciante free ding mah ahi uh. Politics i chih thilteng tuunkhawmtu ahih ban ah i gam i lei, i sahkhua leh i bangkim uh omna ahi hi.
Hun paisa sawtpi akipan ‘politics’ ah ina kibualta ua, ahihhang tuni dong i khotang, i gam i nam in, manlam nawt hiai hiai abang zaw hi. Diktatna-chihtakna leh a poimawhpen gamitna taktak neilou ihi hiam chihte kiveel phat tuak mahmah hi. I gam leitang i khahsuah-mansuah leng asung a teengte a mangthang sa ihi uhi. Ei Zosuan, Manipur a omte lak ah, tang a tuan a ipipute tawndan kibang kia le hilou, tuni dong a i nunzia, tawndan, i heisuk: heitouh kibang hinapi’n electoral politics in ilak uah kingeihlouhna, behpaina/nampaina, nou/kou kichihna leh kisehkhenna liansak deuhdeuh a, tua ngei tuh electoral politics ei a ding a, a hoihlouhna khat suak hi. Tua election nanung nihte khawng bel a chidam pawl ahiding. Ahi a, politics, gam damna tuntu di pen, kikhenna khukpi hong suak abang zawsek hi. Tuaziak in ei politically subjugatedte’ a ding in lungkhat pulou pi a politics sai chiang un, i sung ah kikhennenna, kituam etna hong lian deuh deuh a hizaw hi.
Ei kinaknak sung bang, nektawm politics i saisung bang a, i gam i lei, leh idiknate kaihzut a om ahi ding e! Lungkhat putlouh a poi emem! Tuaziak in Pu Thangkhangin in a interview na khat a agen bang in, “tribe” base hilou in, party (ideology) base a politics i sai ding uh ahi” a chih dik mahmah ding hi. Banah, election ichih sumnak dana ngaihtuah nilouh ihih khak ding thilpoi ahi. MLAte mah in le tua dan mah a sai ahih uleh igam in haksatna a tuahte dawn’zaangkhai, sang in puakgik tuntu hikhathei uhi. By hook and crook a chin chih zong adeih huaipen hikhollou ding, kialou in, kilawmlou taka chin zong, christian ka hi chi ngoihngoihte a ding in thilhoih hilou hi. Pu Jelshyam in “Sesum lamtam sang in, sakmin hoih manpha zaw hi” ana chi hi. I zawnziak a sum deih ihi kei ua, a duhgawl ziak ua, a kaan a vaal deih ihi pen ding uh. Seplouh di Kaam bang kipia, eike lei, tuate kipahhuai sa taktak mah idi uam? Gam itna taktak pen a mainstream a ana paikha hileh ahoih mahmah ding kihi ding hi.Laphuaktu’ in
Chibang ka teel ka ngaih zolei aw,
Simlei tung a duangkuai lia-paal ngaih aw,
Nang bang etlawm paaldang omlou e,
Zolei aw luianam bang kongsuut zou diam,chih bang,
Bawi aw Zogam a di’n Pheiphung nasuan a,
MS tui na hawp zong lung liaplou aw,
Na tuun leh zua zata, hatlung chiam ung e,
Na kaih za uh hon thuap zel ung e,Bawi aw maisan tui hawp ding in
Kong phallou hi zong
Zogam in hon sam,
Bawi aw Maisan tui hawp ding
Lungsit lou in machiang suan in suan zel in.Bawi aw Zogam a di’n kha na pha zong,
Lungsik kei nung e na tun leh zuate.
Hizong leh Tung Sianmang hambang huaina in,
Taangbang hong dam inla, it bawi aw.
I gam vai tak tak ahihleh, hiai khawng gen ding in kiching kei mahmah leh zong, vaihawmna ahi. Suahtakna i deih, i suahtakna di’n state dang i va neih sese ding chih ahi kholkei ding (i neih theih le bel ahoih), apoimawh ahihleh vaihawmna ahi, BTC model i chi a, deih huaipi ahi ding, bang chichi ahitam! Phaizangmite’ toh i tonkhawm khawm thei ding mah ihi uhiam? ‘…mualdawn khuak neutuam lou’ chih himahleh, assembly hall representation i neih (i electoral politics khawng a thupi mahmah hang in) Assembly Hall, a fair kei chi hipah kei le’ng zong, ban ah electorate representation proportion et i palaite husa zoulou ding him ahi uhi. Tua toh kizui in VI Schedule, ADC, HAC chihte leh tribal rights, land and identity chihte i nelhsiah louh hial ding ahi. I political system uh, i masawnna leh suahtakna ding ahihlai in, tribal rights ineihte nangawn dengdel deuhdeuh a bang politics saikha ihi uhiam chihte kidot tham mahmah tahi.
Gam itna taktak toh sem in zun le, mundang gamdang chichi lou in leng i gam ngei ah i bit in i khangtou thou ding hi. I government institution tuamtuam, school leh collegete puahpha le’ng, haksa lou in quality education muhlouh nadi omtuan lou, haksapi khat ahi maithei, makai khat in tua teng baihlam tak a handle zawh a baihlam kei hial ding, tuaziak in mipi lam akipan input leh effort i piak ding ina uh ahi.
Ei (tribal chih a omte) a ding a poimawh pen ahihleh unity ahi, unity omlou in, i dalhzak ding ua, atawp in, nam vangsia ihi maimah ding. A tung a i gen bang in, politics hon gawmtu di pen, hon khentu a hongsuah sek chiang in poimah mah hi. Tribe identity ichih mipite a deihlua zong kihi sese khollou ding a, MLA chin utna lam a vanzat baihlam bang a hong kizat a, ideology based hilou a, tribe base a vai kisai nilouh chiang in leh, kipum khatna hilou a, kilai kibalna hon tut kialou, i identity khahsuahna suak dekdek i bat ziak in poi i chilou theikei hi.
Tuaziak in electoral politics i gensa bang in, gukhum toh kibang chi nuam dan ihi. Ei singtangmite political question ahihleh ei leh ei a kivaihawmna ahi, tua hilou a, phaizang mite’ vaihawmna nuai a i omsung siah nelhsiah a om ding ibang uhi. Solkal in i dikna kembit ut taktak hileh i district min ding in huai a phaizang leengpa min hon zangsak lou ding a, eimah min, eimah kilohna mah a isap/igen ding ahi, huai tuh i identity; ihihna uh ahi. Huchi lou in suak leh sal a om na hihna genna toh kibang hi. Ahihhang’ phaizang mite i hua chihna lam hijen sam lou hi. Lavui gelhtu Shakespeare, ‘rose min, min dang in kisam le zong, gim lim veve ding a, rose hive ve ding‘ chita zen hi. Ahihhang William Shakespeare min ding in Rose chidek leng zong uttuan lou ding hi. Britishte’ vaihawmna in honna peel khalou ahihman un, Colonial marking tampi nei ihi ua, tuate ibawlphat ding tampi om ding hi. Colonialist agenda/project ei a ding a hoih mahmah ahihleh laisim dan hon sinsak ban uah, mihoih Jesu hindan hong hilh laizang un, apaakta lou ki omlou. Hausate’n bel amau vaihawmna heekthei ding chihna toh ana welcome lawkhol lou uh hingei ding. Gam hiaitan a hong pai a hichibang thu hoih hong puak uh, chihbang i ngaihtuah chiang in kipaak in i lamlam uhi. Ahihhang in Britishte’ missionary nna kia sem ahikei ua, gamgi khun’ chihbang le a nna pi khat uh ahi, en tualam toh kisai bildoh a nei taktak lou ihih ziak ahihkha ding, tua ziak mah in, unau laizomte sim leh maal, suah leh tum ah, khen chihtak a kikhen dalh ihita mai uhi.
Sakmi khangmi kikhenlou in,
Mimbang pianna Chimtui vangkhua,
I heina pian in dang zong leh,
Sinlai pai tembang kuah chiat ve ni,
Jiin in khen maw, Sianmang’ khen maw,
Sinlai ah na sa`ng e,
Gibang khenzong, lung ah kingilh keini,
Tunsung khat pan piang hi ngeingei hang e”
Huchi’n a tuam kisakna bang hong om tou tou bang le ahi thei a, lungsim kawchik i put zawkmah leh kimelhaih thei ding mah hihang. Kuki/Chin ichihte leng, Bengalite/Kawlte honna sapna dan mai ahihdan scholar tamtakte’n gen uhi.
Hiai i critique lailai in, saptuam vai ah leng, tua mah basis a ibiakinnte kilam ahi a, nou huai, kou hiai, Khrist a unau ihi chi in kikhin ihita uh. Ahihtak agen in, i political situation a dengdel mahmah chih i thei, strong stand point i neihlouh kialou, political issuete ah leng iding khawm taktak theikei uhi, tua in unity kichian i neihlouh lam kilanghsak hi.
Dam thupitak khat i nei ua, meivak lah pekhe lou, Tuilou omjekte’n lah tui kiching mu tuanlou, a kiching/daih in mu leh rotational cropping bawl theih a, kum khawtawn in Loubawlmite a ding a neekmuhna leh kingakna tham ching suakding hi. Tua hileh land and water resourcete manphatak a zang kihipah mai ding hi. Hichi bang a thilkul leh poimawhte mimal in a mawk a zawhzawh ding ahikei a, solkal initiative lou a zawhtheih mawk hilou ding hi. Banah Dam akipan mah in tuinek ding kiching, tuisiang muh theih ding hina zenpi, tui kiching tuni dong imu kei uh, tui lah vung kiai kuai! Lamkate’ i dang uh taak taktak nailou deuh hiam i chi hi. Huailou in, a awlmawh huai mahmah ahihleh i vengsung lampite ahi, puah zek bek le, leivuikhu toh buannawite; tuuk leh khal in adan om deuh ding hiven, a nin huai gawpta, solkal in fund hon sanction lou mah hiam, tua ding a, hon sanction kei leh nget theihlouh ahidiam chih bang ngaihdan om hi. Ahihkeileh ki politicise lua in, term nawn lam chiang abawl dia kikoih hi zaw hiam? Anawn ah, Politics guihpih dekdek mah i bang uh, democracy a om eite a ding a hoih nailou, (democracy & capitalism primitive leh barbaric society a ding hilou him ahi) ahihkeileh ei, a mite mahmah le chitak lou himhim, gam a dia sep di sial lua ihi uhia? “…kua hiam kuan ding, kua hiam ding diing i gam ading in?” chi a V. Siampu’n la a ana sak in a gen kha mahmah hi.
Anawn ah, human resource lam ah, khangnoute maban ding i sial sak poimawh hi. Michih in gampua a laisim hiam sepna neih/zon thil haksa, kia lou in, thil hithei ahi kimkei, abiik in Lamka ngial ngial ah, sepdi avang mahmah, solkal nna i chih hang in, kum khat in ei state ngial ngial ah, kaam awng 100 le om ngeikhollou a, huchikawm kal ah, kaam leithoh system bang akihah chiin mahmah zaw mah a, amasapen in, a zuakte’n zong zuak ngam ua, a leite’n lah kituh zen a alei uh hizel. Solkal nna tamlou chihna suak hi, a om sunsunte zong zuak a om zawhmah chi ou! Tuaziak mah in i society/systemte a corrupt kei chihna di thu omlou!
Tua lou in entrepreneurship leh self employment lam bang hahbawl in, local resouce i neih, sing le guate manpha sem in zang in, banah mundang gamdang akipan sepding lakluut theih ding banga om a chihte, khodak le ahi theilou lawmlawm hilou ding in i gingta hi. Western countryte’n, hichizah a India a, a nna uh hon outsource ua, tuate eilak a laklut theihna dan bang omlou a diam, chi ihi. I tuailai potential nei taktakte nnasep di omlou lua hilou hiam? India khopi Delhi, Bangalore, Kolkata, Hyderabad, Chennai, etc. te ah outsourcing job dimta hi. Hiai toh kisai in Bangalore in hah dawlkha se hi, a makaite uh panlakna ziak ahi hi. Karnataka Ex-CM Kumaraswamy in ahihhoih mahmahte ahihleh Private Sector hahbawl, student loan kibaang, a crore a simte waiving bawlsak chihkhawng leh, tech park tampi petmah khangnoute a ding a bawlsak, tuaziak mah in tuailai-khangnoute’ pahtak leh ngainat loh mahmah zong kichi hi. Beh Politics khawngtoh kikhai mahmah chih ding ahi. Tua mah bang in i theih mah mah uh Delhi CM, AAP makai Kerjiwal in mipi nna hon sep taktak chiang in, BJP in tutkhum hial mah leh deuleu lou uhi, A sep hoih mahmah khat ahihleh Solkal Skulte puahthak a, naupang a lakh a simte private school akipan tuate ah kisuan kik uhi. Ahi a, migam leh eigam, vaisan danah akibang sipsip ding chi ihikei, ahihhang mi’n a gam a ding ua sem ua, a gam uh puah taktak mah uh ahi chi ihi zaw hi. Eilak bang ah le tuate lalut thei in nna neilou tuailai 4000-5000 bang employed hileh, i economy hong hoih ding kialou in, siatna, guktak laktak leh sualna tampi lakah, tuailaite humbit hi ding hi.
Tuabang Private Companyte i gam ah om leh, solkal a ding in leng youth empowerment ah zangkhai tuan ding, banah, ikhotang le chidam mahmah ding hi. Ahi a, hiai mah tuh solkal khutlou a thil hithei hiding in i gingta kei. Tualou in Tourism bang le hahbawl le, i zokuam gamte a etlawmlou hituan lou hi. Education ah leng mark or % a kitaitehna kia hilou in, skill developmentte uangbawl ni. India a education system demerits khat ahihleh na percent a kinga hi, Hindu College, St. Stephen leh Miranda khawng a admission ngahte 95% sang a tamzaw mute hitangpi ua, parameter dang om lawmlawm tuanlou, a siam mahmah uh chihlouh ngal, Marx base leh superstructure a ‘classism’ toh kitonkhawm chih ding ahipen mai.
I politics khangthu ensuk veng veng le vangphat huai hia vangsiat huai, ei Lamka leh a sehvel a omte’ Manipur a laklut in i om ua, (huchi bang kawmkal ah, phaizang lamte’n gamdang a kipan Manipur a pemlut, dan khawng maimai in honna koih uhi, tua ziak mah in leng 2015 Three Bills husat lai in, gamdangmi chih in i om uhi) huchi’n a hunloupi in i chiding, in Political Battle Ground a kaihlut a om ihi nawn sawn sawn uhi, tua toh kizui in Manipur Assembly ah represent/pallai sawl ihi ta mai ua tua pen ei Singtangmite ading a Eden Huan houh ahitam ichi hi.
Tua hunlai a kipan in Manipur Assembly ah tuni mah bang in phaizangmite a majority ana hithou ding uh a, political grievance ineihte te voice zoh luatlouh ding chih a chiangsa ahi hi. I theihsa bang in Manipur Electorate 60 lak ah singtangmi 19, ei southern lam 5/6 hiam, tua in representation i deih bang hon piak ding lamet huailou chihna suak a, political battle ground a ikituklutna; namvai, leh i pu i pa’n political aspiration a neihte uh kithehdalhzak kipatna chih ding in kilang zaw hi. Tuaziak in ‘zalen’ hihnak sang in koltang kihi zaw lou hiam chi ihi, ADC nei hang a, zatlouh a om, HAC nei hang a, koihdap a om, ei Tribalmite a ding a Constitution Provision hoih pipi om a, koi a bang chi a, kua’n hentang hiam chihte akua peuhmah in i ngaihtuah phat mahmah ding ahi.
VI Schedule toh kisai bang le, akigenna a sawt mahmah ta, koi a omta, bang chita hiam, state tuamtuam a tribal beltte ah hiai VI Schedule zat ahihlai in, ei a dia bang chi se a, kuan hen hi hiam? Ahihkeileh Meiteite’n ST status leh VI Schedule muhkhawp sawm ahi uhiam? 😀 VI Schedule i chih Constitution in tribal culture, identity leh namniamte kepbitna ding ngimna dan a bawl ahi a, aki implement theihna ding in eikhut a kinga mah hiding in i gingta, solkal in hiai nou a di hon chi kholhetlou ding hi. VIII Schedule ahihleh India Danbupi in ‘pau/language recognition apiakna ahi, tuate lakah Manipuri, Assamese, Bodo chihte tel uh a, a houpen a gen in, tuate’n UGC nuai ah amau lai/script chiat gelhthei uh a, a pau chiat uah research leh development bawlthei uh chihna ahi, huai tuh a hamphat sawn sawn na uh ahi mai hi. Eilawi in bel huchipi a gending hamphatna i neikei ua, constitution provision himhim a om kei a, a omte le aki zangkei ichita hi. MLAte i kinepna uh ahi a, huai le monetary benefit khawng i etman lel khawng ahi taangpi sek. Tuaziak in i damna ding in vaihawmna kichian neih apoimawh mahmah hi, gensa bang in MLA a huntawk hetkei. I system uh a down lam mah hiding in i tuat hi. Tua ahihziak in good leadership, kimakaihna hoih ipoimawh uh. Politics i chih democracy ngial ngial ah, thilteng tuunkhawmtu ahi a, tuate khenkhat economy, dan leh dun, sahkhua, health care, education, agriculture leh ei mihingte kisaikhakpih thilkhat peuhpeuh omna politics ngeingaihlou in om kei ni. I political leh social needte atangpi in danbawlte (mla) tungtawn a piak/bawl ahihman in, tuate exercise theiding mi i poimawh a, sum leh pai a fall prey thei maimai ihi nawn kei uhi. Siamsinna hi in, lou ma hi in, damtheihna kikepna banah, khovel khantouhna leh technology tuamtuamte ah i niam mahmah lai ziak mah in tribal/mi tuantual ihi ua, ahihhang rights (tanvou) i nei uh chihte phawkni, Constitution in hon piaksa ahi a, bangziak a i khut ua omlou nilouh hi hiam i chi hi.
Tua a tung a igen vaihawmna hiangte, ahoih ngenta ahi hi, ahihhang’ khat le zatlouh a om a poi mahmah, MLA huanga iki tel tel hang in lah, i gam dinmun hoih biiklou a bang zawsop hi. Manipur a i om hang in, Assembly a represent sawllou in, direct in hiam, ADC/HAC chihte fullfledge in zangle ibitna ahizaw kha ding, chihbang ngaihdan om hi. Tua Assembly Annkuang i va umpih pih hang un, hithei deuhlou a bang hi. Tuaziak in hiai Annkuang umum a, naih naih ding mah i hi uhiam? Kikhenna bang hiam ipoimawh ua, politics huang a sikden a om ihilam uh itheihlouh khakding alau huai. Vaihawmna i khut uah bangmah a om kei a, ki thangawk chileng kigen khiallou ding hi. Khanloh a hunta. Nelhsiah a omlou kisa lailai ihi hiam?
Bang thu leh bang la a ei Tribalte Manipur lam a kibelhkha hi peuhmah hiam chihte suttham ching mahmah hi in ka ngaihtuah hi. I khangthu abul-abal (China akipan chihte thukhat, internal politics) bangchi chihte tampi kansui ding tampi om ding hi. Pu Goukhothang, Pu Sumkam, Zomi pioneer Pu Gougin, CLA makai Pu Tunkhopum Baite chihte ban ah, PNC leh ZNC chihte leh adang dang sutding tampi tak om ding hi. Goukhothang leh Tunkhopum te mualliamna leh PNC & ZNC meitungjen a kitauhna, tua mun lakkhawng ah i fail nak mahmah uh hi’n akilang, electoral politics ziak keleu in, singkhuah suangbuk toh ana kidelh vonvon ua, idea leh vision chihte kizanglou chihdan abang, i lungsim ua MLA chin ding chih chauh om ahi ding e! Apoi, zogam vaai hook and crook ahi a, a nangh mah mah, tunitan a thil kipalnangh tampi omte suulnung zui a pai ihi uh, tampi a kikhel nung in bangteng i ngah theilai hiam, chih iki nepna om sun uh ahita. I social process leh political system, engine leh a hektu bei hileh kilawm hi. Dangka Sesum keleu a kilamtouh takpi sawm ihih leh ahoihpen ahi kholkei ding. Tua mah bang in sum hauhna kia hauhsakna leng hikim samlou ding hi. Saptuam leh biakna lam ah bel hoih khat in i hoih ua, doctrine hoih pipi khawng inei uhi, ahihhang in i political system in kibulphuhna kichian i neikei ua, leadership hoih a omlouh ziak leng ahikha thei, ahihkeileh dangka sum deihna a letluat ziak leng ahi thei, huchi’n mipite naktak a pingpavei in i om uhi. Sum i poimawh kei chihna di bel om kei, ahihhang, kong bangkim ah, sesum amasa a poimawhpen hi gige khol sam lou hi. Laisiangthou in ‘dangka sum deihtakna zaw gilou chiteng bul ahi‘ a chi a, ahi mahmah ding hi. Franklin, Mandela, Aungsan, Gandhi te nation building ah etton tham ching mah mah uhi, ahihhang anuam lua chih ahikhol kei ding.
Lampial deuh mah ihi uhiam, politics ah tuni dong in, ki awk deuh deuh abang hi, tua Three Bills te kipass hingial leh, akichai ihi mai uh, banah mipite mahmah le, sum a puuk hipen mai ding in a gintak huai. Zogam vai deuh in, hun paisate en kik leng good leadership neilou/omlou lawmlawm bel kihi samlou ding a, a tellou kihi zaw kha ding hi. Zomi-Paite (ZNC-PNC) kitauhna, huaibel PNC electoral tool hong suak daih a, huaimah bang in tuni dong tuabang kizui lai lai abang simsim hi, banah, Zomi-Kuki melhaih chihte a poi mahmahte ahi uh. Tualou in, i dinkhawm dek chiang in, a laklak ah ki palbuai ibat hun uh a tam. Electoral politics ah (initial stage lam et in) common goal leh political aspiration nei hinapi’n, eileh ei kisehkhen in electoral politics ah meitung jen in, i gensa bang in, tribe basis in ina kikhing tazen uhi, tua in i political dreams and aspiration hoih taktakte luangmang sak/zulmangsak hiding in i tuat hi! Phetlou in, hon kimelmasak chileng zong kigenkhial lawmlawm lou ding hi. Huchi’n, VI Schedule, ADC/HAC chihte lakmang; hentang a om suak hiding e. MLA playground a kimawl mawl in ‘…a khang ah lithuk zaw lai’ chihbek hileh hoih ding hiven! I gen ut bel, huai lai in sensible deuh in MLA ana akikhing le uh, tuni chiang in constitional stand kichian zaw i nei khamawh keiding hi. MLA i va chin a ‘vaihawmna’ i neih tuan kei leh, kannatna omlou suak hi. I vaai uh nation building hi a, nguntak a ngaihtuah ding vaai tampi om ding chihna ahi.
Tun ah Chivu issue bang i nei a, government in ah tribewise in appeasement politics a play siam mahmah, fall prey a, a tool a pankhak di thil baihsam ahithei hi. Kaihlam Sanctuary chihte khawng, bangteng huap a, bang poimawhna neitakpi hiam chihte i veelchet ding ahi, i gam i lei gamsa te teenna ding a puan hong hih hiallouh a akinep huai. Tua toh kizoitawn in, phaizang mite’n hon assimilate ut mahmah hang un, thil hithei taktak ahikei. Manipur a om ihi a, ideology tuam tuam in mite hon kai a, abiik in Naga leh Zosuante’n deih i nei chiat uhi. Britishte hun lai in Treaty of Yandaboo leh Panglong Agreement chihte leng ana omta a, tuate gensau manlou ihi phot.
Gam nunnuam ka tuunnu gam chin i awi ding
Thianmang in lumbang sung hen
A paallun nibang tang di’n
Zata di’n tawldamna siktui hihen
(Dr. T. Vumchinpau)
chih bang, ahihkeileh
Pupa huaisa i zolei gam nunnuam,
Khangsawn tawisawn liimnga bang bualna
Nunnuam a kilbang khanna gamlei aw,
Na sakmin ngaih zaila’n hon awi veng.
(Pumzanang Guite)
tua lou in
Zolei i leena huihkhi dam hiau e;
Tullim a tutkhawl zata’ di’n nuam e,
Tulkuam singlel a Thanghou-Liandou bang:
Lungtuak a miza hong pal hen.
(V. Paukhansiam)
chi a la isak mah bang un, i gam’ zata di’n tawldamna siktui hong hihen.
Ⓒ Muante
Thanks for sparing your time to read. Posted 29 June 2024
—————————————–0——————————————
Footnotes:
- Patriotism is the last refuge of a scoundrel” in 1775, quoted by Samuel Johnson ↩︎


Hello sim nop mahmah ei, adang dang le hon gelh zel zel in